'Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj' - Księga Henrykowska i pierwsze zdanie po polsku

Za pierwsze znane zdanie zapisane po polsku (a konkretniej - po staropolsku) postrzegane jest: "daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”. Wypowiedział je w XII wieku pewien czeski rycerz, a zapisał ok. 100 lat później pochodzący z Niemiec opat klasztoru Cystersów w dolnośląskim Henrykowie. Zdanie to znajduje się w tzw. Księdze Henrykowskiej. Stało się tak bardzo popularne, że postawiono mu nawet pomnik. Co oznacza pierwsze zdanie zapisane po polsku oraz dlaczego zostało umieszczone w Księdze Henrykowskiej? Wyjaśni to krótka historia miłości Boguchwała do swojej żony.

Boguchwał zwany "Brukałą"

XII wiek, tereny obecnego Dolnego Śląska. Rycerz czeskiego pochodzenia o imieniu Boguchwał za wierną służbę księciu Bolesławowi I Wysokiemu (najstarszy wnuk króla Bolesława Krzywoustego) otrzymuje ziemię w miejscu obecnie zwanym Brukalice. Boguchwał pojmuje za żonę nieznaną z imienia miejscową córkę kleryka, zdaniem wielu wieśniaczkę grubą i bardzo głupią.

Podarowanej przez księcia ziemi jest pod dostatkiem. Boguchwał uprawia ją w pocie czoła, a uzbierane ziarna zawozi na swoje gospodarstwo. Tam żona jego mieli ziarna w kamiennych żarnach (w tamtym okresie w całej okolicy młyny wodne nie były jeszcze częstym widokiem). Zdarza się, że przybywający do domu Boguchwał zastaje małżonkę wykończoną harówką przy mieleniu ziaren i chcąc jej ulżyć mówi:

"Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”,

co oznacza: 

"Daj, ja będę mielił, a ty odpocznij". 

W ten oto sposób Boguchwał na przemian z małżonką przemielał i miażdżył ziarna kamieniem tak samo jak ona. Rozdrabnianie ziaren w czasach Boguchwała uznawano za zajęcie, które nie przystoi mężczyźnie, tym bardziej rycerzowi. Widząc to sąsiedzi zaczęli kpić z Boguchwała i nazywać go "Brukałą" (od brukania, czyli brudzenia sobie rąk), a jego potomstwo (miał trzech synów) przezwali "Brukalicy". Przezwisko to przeszło z czasem również na całą osadę, w której mieszkali.

Najstarsze zdanie zapisane w języku polskim

Około 100 lat później, w roku 1269, historia o rycerzu Boguchwale, jego żonie i mieleniu ziaren została zapisana w łacinie przez Piotra, niemieckiego pochodzenia opata w cysterskim klasztorze w pobliskim Henrykowie. Na jednej ze stron tego średniowiecznego rękopisu możemy przeczytać:

„Bogwali uxor stabat, ad molam molendo. Cui vir suus idem Bogwalus, compassus dixit: Sine, ut ego etiam molam. Hoc est in polonico: Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai.”

co można przetłumaczyć:

"Małżonka Boguchwała częstokrotnie mieliła stojąc przy żarnach. Okazując litość swej żonie Boguchwał powiadał: Sine, ut ego etiam molam. To znaczy po polsku: Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”.

Powyższe zdanie uważa się za najstarsze zdanie utrwalone w języku polskim, a księga, w której zostało zapisane to "Księga założenia klasztoru świętej Marii Dziewicy w Henrykowie", czyli tzw. Księga Henrykowska, nazwana tak od miejsca jej pochodzenia.

Pochodząca z XIII wieku Księga Henrykowska
Maciej Kulczyński / PAP

Księga Henrykowska

Na początku XIII wieku kanonik z Wrocławia o imieniu Mikołaj, który służył także jako notariusz księciu Henrykowi Brodatemu (syn Bolesława Wysokiego), kupił małą osadę. Ku chwale swojego księcia nadał jej nazwę: Henryków. Stąd księga zwana jest "Henrykowską", ponieważ w Henrykowie została spisana. 

W roku 1227, za zgodą księcia Henryka, kanonik Mikołaj zaprosił do Henrykowa mnichów z Zakonu Cysterskiego, którzy wybudowali w nim drewniany kościółek, a ostatecznie - cały zespół klasztorny. W 1269 roku Księgę Henrykowską zaczął spisywać, w powszechnym wtedy języku łacińskim, opat Piotr. Robił to w wyniku niestabilnej sytuacji prawnej po ataku Mongołów na Dolny Śląsk w 1241 roku, podczas którego mocno ucierpiało także opactwo henrykowskie. Opisał w niej dokładnie historię założenia klasztoru Cystersów w Henrykowie oraz początki wszystkich wsi do niego należących w celu ochrony prawa do tego majątku. Księgę dokończył nieznany z imienia mnich, który pisał o sobie "najmniejszy z braci", prawdopodobnie mając na myśli pełnioną przez siebie (niską w hierarchii) funkcję. Opisał on historię klasztoru do 1310 roku.

Księga Henrykowska ma 100 stron. Możemy w niej przeczytać również m.in. o kanoniku Mikołaju, który ufundował klasztor oraz o zwyczajach mieszkańców wsi należących do opactwa. W sumie Księga Henrykowska zawiera około 120 nazw miejscowości. Opisano również etymologię części z nich, np. przytoczoną przeze mnie wcześniej historię wsi Brukalice, której nazwa pochodzi od przezwiska Czecha Boguchwała, czyli "Brukały”. Księga Henrykowska przechowywana jest w Muzeum Archidiecezji Wrocławskiej, a jej wierną kopię można zobaczyć w klasztorze w Henrykowie.

Zespół Klasztorny w Henrykowie. Tu powstała Księga Henrykowska zawierająca pierwsze (najstarsze zachowane) zdanie zapisane po polsku
CC BY 2.5, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=758765

Księga Henrykowska w Memory of the World

9 października 2015 roku Księgę Henrykowską wprowadzono do rejestru "Memory of the World" UNESCO, jako: 

"unikalne źródło wiedzy o procesie wymiany kulturowej, który w późnym średniowieczu silnie wpłynął na kształt przyszłego świata. Opisy odzwierciedlające procesy transferu technologii i wiedzy o znaczeniu wykraczającym poza granice regionu zostały wplecione w obraz osadzania się śląskiego klasztoru cystersów w nowym środowisku kulturowym". 

Celem projektu "Memory of the World" jest zachowanie dokumentów świadczących o kluczowych wydarzeniach politycznych, społecznych, religijnych, kulturowych i historycznych, które stanowiły punkt kulminacyjny lub punkt zwrotny w dziejach ludzkości. Obecnie w rejestrze znajduje się około 430 wpisów, z czego 17 z Polski.

***

Ufundowany w 1970 roku pomnik poświęcony najstarszemu utrwaleniu zdania po polsku odnajdziemy w Brukalicach, czyli dawnej osadzie Boguchwała. Ta malutka wieś, licząca obecnie mniej niż 100 mieszkańców, położona jest w województwie dolnośląskim, w powiecie ząbkowickim, ok. 50 km na południe od Wrocławia.

Pomnik upamiętniający zapis pierwszego zdania po polsku znajduje się niedaleko Wrocławia, we wsi Brukalice, dawnej osadzie Boguchwała i jego rodziny
Bonio, CC BY-SA 3.0 via Wikimedia Commons

Zdjęcie w nagłówku: Księga Henrykowska - fragment strony z zapisanym najstarszym znanym zdaniem po polsku: "Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”